فوق تخصص اوتیسم کودکان در تهران با توجه به شیوع اختلال اوتیسم و اینکه این بیماری تا حدودی علتش ناشناخته است بسیاری از والدین به دنبال دکتر و مرکز تخصصی خوب برای ارزیابی و درمان این بیماری برای کودکشان هستند. امروز در این مقاله می‌خواهیم به معرفی بیماری اوتیسم و دکتر متخصص آن بپردازیم. با ما همراه باشید.

مقدمه: دکتر مهران آقامحمدپور در سال 1384 با رتبه ممتاز از دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی و در سال 1388 از همان دانشان بورد فوق تخصصی خود را اخذ نمود.

ایشان دو سال بعنوان دستیار ارشد دوره فوق تخصصی بودند. همچنین دکتر آقامحمدپور عضو انجمن مغز و اعصاب کودکان ایران و اروپا و عضو انجمن جهانی مغز هستند. ایشان در سال 1393 توانستند از دانشگاه UCLA آمریکا پذیرش اخذ کنند.

1.اوتیسم چیست؟ 

2.نشانه‌های اوتیسم چیست؟ 

3.تشخیص اوتیسم به چه شکلی است؟ 

4.کاربردشناسی: زبان در بافت اجتماعی به چه معناست؟ 

5.گفتار درمانی چگونه انجام می‌شود؟

 6.اهداف جلسات مهارتهای اجتماعی چیست؟

 7.بدعملکری حسی، در جستجوی جایگاهی در مغز به چه شکلی است؟ 

8.اختلال بی‌خوابی در کودکان اوتیسم به چه شکلی است؟ 

9.مشکلات خانوادگی کودکان دارای اوتیسم چیست؟

با توجه به شیوع اختلال اوتیسم و اینکه این بیماری تا حدودی علتش ناشناخته است بسیاری از والدین به دنبال دکتر و مرکز تخصصی خوب برای ارزیابی و درمان این بیماری برای کودکشان هستند. امروز در این مقاله می‌خواهیم به معرفی بیماری اوتیسم و دکتر متخصص آن بپردازیم. با ما همراه باشید.

دکتر مهران آقامحمدپور در سال 1384 با رتبه ممتاز از دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی و در سال 1388 از همان دانشان بورد فوق تخصصی خود را اخذ نمود. 

ایشان دو سال بعنوان دستیار ارشد دوره فوق تخصصی بودند. همچنین دکتر آقامحمدپور عضو انجمن مغز و اعصاب کودکان ایران و اروپا و عضو انجمن جهانی مغز هستند. ایشان در سال 1393 توانستند از دانشگاه UCLA آمریکا پذیرش اخذ کنند.

1. اوتیسم چیست؟
2. نشانه‌های اوتیسم چیست؟
3. تشخیص اوتیسم به چه شکلی است؟
4. کاربردشناسی: زبان در بافت اجتماعی به چه معناست؟
5. گفتار درمانی چگونه انجام می‌شود؟
6. اهداف جلسات مهارتهای اجتماعی چیست؟
7. بدعملکری حسی، در جستجوی جایگاهی در مغز به چه شکلی است؟
8. اختلال بی‌خوابی در کودکان اوتیسم به چه شکلی است؟
9. مشکلات خانوادگی کودکان دارای اوتیسم چیست؟

اوتیسم چیست؟

اوتیسم یک اختلال عصبی و رشدی است که در ۳ سال ابتدایی زندگی کودک خود را نشان می‌دهد. از جدی ترین علائم این اختلال در ارتباطات اجتماعی است، همچنین وجود نقص در برقراری ارتباط با دیگران و وجود الگوهای تکراری در رفتار آنها دیده می‌شود. 

باید والدین به این نکته توجه داشته باشند که اگر کودک دچار تاخیرهای رشدی و رفتاری شدیدی است، می توانند تا قبل از ۱۸ ماهگی آن را تشخیص دهند.

اگر نوزاد تازه متولد شده دارای چنین اختلالی باشد ، بعد از تولدش نسبت به  نوزادان دیگر متفاوت خواهد بود. بهتر است کودکانی که دارای این اختلال هستند را نزد فوق تخصص مغز و اعصاب ببرید. به این موضوع توجه داشته باشید که اوتیسم تا کنون درمان مشخصی را نداشته است.

نشانه های اوتیسم چیست؟

نشانه هایی از این اختلال که می ‌تواند ایجاد شک و تردید در ۳ سال ابتدایی کودک به همراه داشته باشد را بیان می‌کنیم:

• با اسباب بازی بدون هدف و بدون معنی خاصی بصورت ساده بازی می‌کنند
• چندان دل ‌بستگی به والدین خود مخصوصا مادرشان ندارند
• با همسالان خود نمی‌توانند بازیهای اجتماعی که انتظار می‌رود را انجام دهند
• رفتارهای کلیشه‌ ای دارند (به طور مثال: بال ‌بال زدن ، دور خود چرخیدن ، تکان دادن دست جلوی چشم‌ها و …)
• تماس چشمی با دیگران برقرار نمی‌کنند
• بر روی پنجه‌های پا راه می‌روند
• در سن و زمانیکه باید غان و غون کنند صدایی درنمی‌آوردند
• در سنی که باید صحبت کنند صحبت و تکلم درست و خوبی ندارند
• به وسایلی که می‌چرخند بسیار علاقه‌ مند هستند و مدتها به آن نگاه می‌کنند مانند: هواکش ، ماشین لباسشویی ، پنکه و …

اگر والدین چنین علائمی را مشاهده کردند صد در صد بمعنای اختلال اوتیسم نیست اما بهتر است که اگر برخی از این علائم را دیدند حتما به پزشک متخصص مراجعه کنند.

تشخیص اوتیسم به چه شکلی است؟

در کودکان هنگامیکه برخی علائم را دیدید و دچار شک شدید او را نزد پزشک متخصص ببرید و قبل از آن در سایت www.Farjam.com بروید و تست غربالگری ام چت را پر کنید و نتایج آن را هنگام ویزیت به دکترش نشان دهید. البته این تست نتیجه قطعی را ارائه نمی دهد فقط احتمال اینکه اوتیسم دارد را مشخص می کند.

ارزیابی کودک شامل دو قسمت است:

1. ارزیابی رشدی: بصورت توصیفی است و متمرکز بر مهارت ها و تأخیرهای احتمالی رشد کودک است
2. ارزیابی پزشکی: به بدنبال علت است. آیا مشکل ژنتیکی دارد؟ چقدر احتمال دارد کودک دیگرم دچار شود؟ بچه های بچه ام چطور؟

تشخیص رشدی:

کسانیکه اختلال اوتیسم را تشخیص می دهند:

پزشکان: روانپزشک اطفال، متخصص اطفال، نورولوژیست اطفال.

پیراپزشکان: گفتار درمان، کار درمان، روانشناس کودک.

اینها معمولاً از ترکیب مصاحبه با والدین، مشاهدات بالینی و معیارهای دی اس ام به تشخیص می رسند.

متخصصان پیراپزشکی از روی مهارت های خاصی، کودک را ارزیابی می کنند. 

گفتار درمان به آسیب های گفتار و زبان می پردازد.

کار درمان به ارزیابی حرکات درشت، حرکات ظریف و توانایی پردازش حسی می پردازد.

روانشناس به ارزیابی مهارت های خود مراقبتی، اجتماعی و تحصیلی می پردازد.

تشخیص پزشکی:

اختلال طیف اوتیسم مجموعه ای از علائم است که همیشه یک علت فیزیولوژیک برای آنها مطرح است. اگر این عامل توسط پزشک تشخیص داده شود می توان از طریق ارتباط با انجمن و خانواده های دیگر از تجارب آنها استفاده کرد.

استفاده محتاطانه از داروخا به کودک کمک می کند تا به حداکثر توانمندی های ممکن دست یابد.

یک پزشک خوب می تواند با تلفیق اطلاعات پزشکی و رشدی و اطلاعاتی که از ارزیابی فرزندتان به دست می آورد، وضعیت فرزندتان را مشخص می کند. و از طریق تشخیص پزشکی می توانید پاسخ سوالاتتان را بدست آورید. بدنبال پزشکی باشید که پا به پای شما حرکت کند و همراه شما باشد.

معاینه باید آرام و بدون عجله باشد و پدر و مادر هر دو باید هنگام معاینه حضور داشته باشند.

دکتر باید در جلسه معاینه به موارد زیر بپردازد:

1. تاریخچه پزشکی: مشکلات حامله شدن، باروری با دارو، تولد نارس، تاریخچه پزشکی کودک پس از تولد (بیماری، جراحی، صدمات)
2. تاریخچه خانوادگی: تاریخچه سلامتی و رشد، سلامتی روانی و ذهنی خانواده و اطرافیان (مشکلات گفتاری، مهارت های اجتماعی، اضطراب و افسردگی)
3. تاریخچه اجتماعی: سطح تحصیلات و شغل والدین، سیستمهای حمایتی خانواده
4. معاینه فیزیکی: پارامترهای رشد جسمی (قد، وزن، دور سر)، مشکلات ژنتیکی (وجود نقایصی در قلب، شکل چشم، انگشتان که مشکلات رشدی در سه ماهه اول بارداری را نشان می دهد)، یک معاینه کامل بدن (تون، قدرت عضلات، تعادل)
5. تست رشد عصبی: ارزیابی وضعیت ذهن، گستره توجه، میزان فعالیت، حالت هیجانی، تعامل، مهارت های تحصیلی و ...
6. مرور نتایج ارزیابی متخصصین دیگر: گزارش مدرسه، برنامه آموزشی انفرادی، تست هوش رسمی، ارزیابی گفتار درمانی و کار درمانی
7. تست آزمایشگاهی: آزمایش های ژنتیک و متابولیک

وقتی ارزیابی تکمیل شد پزشک به همراه اعضای تیمش برنامه ای بلند مدت و ابزارهای درمانی را ارائه می دهد. و بصورت دوره ای کودک را ویزیت می کند تا پیشرفت او را ارزیابی کند.

ویزیت در مطب:

اولین منبع اطلاعاتی خانواده است که باید پرسشنامه ای را پر کند بعد اگر کودک مدرسه می رود، دومین منبع اطلاعاتی کادر مدرسه است. بعد از آن از نتایج آزمایش های پزشکی و رشدی کپی تهیه می شود و بعد با این اطلاعات، والدین به همراه کودک به کلینیک مربوطه جهت ارزیابی مراجعه می کنند.

در اتاق انتظار انبوهی از وسایل سرگرمی چون پازل، مکعب، حروف الفبا، ماشین و عروسک و ... وجود دارد و کودک کم کم آرام می شود. بعد از بررسی مدارک و اطلاعات، دکتر با حضور در اتاق انتظار حرکات کودک را بررسی می کند.

اینکه با چه وسایلی بازی می کند؟ یا در بازی از تخیلاتش استفاده می کند؟ آیا کودک هنگام ورود پزشک توجهی به آن می کند؟ کودک از دیدن والدینش خوشحال می شود؟ بعد پزشک همراه کودک و والدین به اتاق معاینه برمی گردد و ممکن است بچه بخاطر دور شدن از وسائل بازی بهم ریخته شود

اما پزشک باید سعی کند با چیزهای مختلف حواس او را به خودش جلب کند. پزشک سراغ وسایل ارزیابی می رود و گاهی همین وسایل برای کودک جذاب می شود، مانند جورچین. پزشک سعی می کند در این اتاق کودک را وادار به تقلید کند.

باید ابتدا کودک بفهمد از او چه انتظاری می رود، نگاه و سپس تقلید کند که این یک تکلیف تئوری ذهن است. گاهی کودک متوجه نمی شود باید چه کاری انجام دهد و تشخیص درستی ندارد.

اما وسایلی مثل جورچین، کره هوش، خودش راه را نشان می دهد. و به همین دلیل کودک جذب آن می شود. معمولا پزشک کار را با تکالیف غیرکلامی شروع می کند. چون کودک دارای اوتیسم با این تکالیف راحتتر است که این تکالیف شامل: کار با مکعب ها، مداد رنگی، جور کردن اشکال در کره هوش و صفحات جورچین است.

برای تکالیف کلامی از مجموعه ای از سنجش های رسمی و غیررسمی در جهت بررسی میزان ذخیره واژه ها، مهارت های ادراکی، بیانی و کاربرد زبان استفاده می شود.

درباره کتاب و اجزای تصاویر آن سوال می شود تا میزان تمرکز یا درک روابط بین اجزاء بررسی شود. در میان این تعاملات تماس چشمی، میزان توجه، تحریک پذیری، حرکات کلیشه ای بررسی می شود. در نهایت تمام این گزارش ها با اطلاعات خانواده و ارزیابی درمانگر تطبیق داده می شود تا تشخیص داده و در نهایت برنامه مناسب ارائه گردد.

سلامت آینده فرزند براساس مداخلات درمانی صحیح است. که این امر مستلزم تشخیص رشدی درست و نقاط قوت و ضعف کودک و تعیین حوزه های رشدی است و تعیین مشکلات پزشکی که بر رشد کودک اثر منفی دارد. پس یک معاینه جامع در دو بخش رشد و پزشکی انجام می شود.

کاربردشناسی: زبان در بافت اجتماعی به چه معناست؟

برخلاف باور اسکینر، زبان تنها ابزار برای رسیدن به خواسته ها نیست. هدف نهایی، زبان محاوره است. محاوره یک عمل اجتماعی است. ما می خواهیم کودک سوال بپرسد، جوک بگوید و از زبانش برای ارتباط با دیگران استفاده کند. برای این منظور کودک باید موارد زیر را بداند:

1. رعایت نوبت: کودک باید یاد بگیرد با دیگران حرف بزند نه خطاب به دیگران.
2. کادربندی: برای اینکه مخاطب منظور ما را بفهمد باید یک مقدمه مناسب در زمینه صحبت ارائه دهیم.
3. اصلاح مکالمه: طی مکالمه باید پیوسته مخاطب خود را رصد کنیم تا ببینیم به حرفهایمان ادامه دهیم یا برخی نکات را بیشتر توضیح دهیم.
4. بافت اجتماعی: نحوه مکالمه و استفاده از واژگان در خانه ممکن است مناسب محیط های عمومی نباشد. باید هر هر بافت اجتماعی از واژگان مناسب همان بافت استفاده کرد.
5. نوای گفتار و ویِژگی های صدا: خشم، شادی، عدم اطمینان، تعجب از مواردی هست که بیشتر از طریق نوای گفتار و تغییرات صدا منتقل می شود تا کلمات. کودکان دارای اوتیسم اغلب نسبت به تغییرات گفتار حساس نیستند و برای آموزش آن باید از سرنخ های جایگزین استفاده نمود.

6.کلمات فراتر از معنایشان عمل می کنند. مثلاً خانه سبز یا گرمای محبت. در واقع در بسیاری از موارد هنگام استفاده از کلمات، معنایی فراتر از معنی عینی آن را در ذهن داریم. کودکان دارای اوتیسم بیشتر بر معنی عینی کلمات متمرکز هستند برای همین بیشتر اوقات دچار سوءتفاهم و درک معیوب می شوند.

در مجموع این جنبه های زبان تحت عنوان کاربردشناختی شناخته می شوند. برخی از رفتارها را می توان از طریق راه های فیزیکی شکل داد. بسیاری از مهارت های کاربردشناسی زبان متکی به داشتن تئوری ذهن است.

گفتار درمانی چگونه انجام می‌شود؟

گفتار درمان بیشتر روی تعامل اجتماعی، ارتباط کلامی و غیرکلامی و .... کودک دارای اوتیسم کار می کند. آنها هم از روشهای رفتاری و هم از شیوه های شناختی استفاده می کنند. گفتار درمان علاوه بر آموزش حرکات ظریف دهان، تسهیل مهارت پردازش شنیداری، آماده سازی حسی و حرکتی اندام گفتار، کسب گفتار و فرایند تغذیه را تسهیل می کند.

گفتار درمان در تسهیل ارتباط بین کودکان با تأکید بر رعایت نوبت، درک منظر و سایر مهارت های کاربردشناسی زبان نقش مؤثری دارد.

درمان های مبتنی بر جنبه های اجتماعی بر آموزش مهارت های اجتماعی متمرکز است.

داستان اجتماعی:

داستان کوتاهی است که موقعیت، مفهوم یک مهارت اجتماعی را در قالبی قابل فهم برای کودک دارای اوتیسم توصیف می کند.

در بخش نتیجه داستان، حساسیت افراد دیگر نیز به رفتار شخصیت داستان مورد توجه قرار می گیرد و شخصیت داستان، رفتارش را اصلاح می کند.

این روش در سال 1991 توسط کارول گری ابداع شد. داستان اجتماعی روایتی است از رفتار کودک که از منظر خود کودک توصیف می شود. رویکرد همه افراد داستان ذکر می شود و شخصیت داستان که خود کودک است در موقعیت ها وارد مونولوگ می شود. 

داستان های اجتماعی با این هدف نوشته می شوند که از طریق تکرار و حافظه، جزء خصوصیات کودک شود و کودک راحت تر وقایع را درک کند و به کودک کمک کند تا در موقعیت های مشابه چه کند.

بخشی از رفتارهای تکراری کودکان اوتیسم ناشی از تکراری بودن آن عادت به صورت ذاتی نیست، بلکه ناشی از آن است که کودک نمی داند در گام بعدی چه کند! و داستان های اجتماعی به این موضوع کمک می کند.

داستان های اجتماعی بصورت خوش بینانه است. پیش فرض آن، این است که علت رفتارهای عجیب کودک نقص در دانش است و اگر ما برای بهبود آن اقدام کنیم رفتارش بهتر می شود. بنابراین مشکلات کودکان دارای اوتیسم با پاداش و تقویت رفتار اصلاح نمی شود بلکه باید به کودک کمک کرد یک تصویر کلی از موقعیت کسب کند و با کسب درک بهتر، رفتارش را تغییر دهد. 

داستان های اجتماعی به جای اینکه به کودک بگوید چه کار باید بکند، با ایجاد یک بصیرت کلی به کودک می گوید که چرا باید آن کار را بکند.

این کار بیشتر با تکیه بر اینکه چگونه رفتار کودک باعث تغییر در احساسات دیگران می شود، انجام می دهد، یا براساس توصیف قوانین نانوشته اجتماعی.

نویسنده این داستان ها باید قادر به درک دیدگاه کودکان دارای اوتیسم باشد. نویسنده باید بفهمد چه چیزی باید در داستان قید شود.

مثل اینکه شما جواب را بدانید و بخواهید برای آن سوال بسازید. جواب در اینجا رفتار معیوب کودک است و سوال این است که کودک چه نکات اجتماعی را درک نکرده که اینطور رفتار می کند. نویسنده باید از خود بپرسد چه اطلاعات یا قواعد اجتماعی را کودک نمی داند که اینطور رفتار می کند؟

از داستان های اجتماعی به روش های زیر می توان استفاده کرد:

1. بخاطر سپردن کارهای خوبی که انجام داده است. این کودکان در بخاطر سپردن موفقیت هایشان ضعف دارند که ناشی از ضعف در جامعیت مرکزی آنهاست. برای او نه تنها شکل دادن یک تصویر کلی از محیط بیرون دشوار است، بلکه شکل دادن یک تصویر از خود و تجربیات خود نیز دشوار است. با جمع آوری تجارب کودک در قالب داستان در یک کلاسور می توان یک دانشنامه اجتماعی تهیه کرد تا کودک شرح حالی از خود داشته باشد و با بازخوانی آن اوقات خوشی برای او فراهم شود. این کار به کودک فرصت می دهد با استفاده از این ایده ها، موقعیت های اجتماعی را بصورت کلامی بازآفرینی کند.
2. آماده کردن کودک برای موقعیت های جدید. اگر موقعیت جدیدی را قرار است کودک تجربه کند با این کار اضطراب او کاهش خواهد یافت. می توان هر رویداد را به اپیزودهای کوچکی تقسیم کرد و آن را برای کودک توصیف نمود. این کار برای همه کودکان چه هنجار و چه کودکان ناهنجار مفید است.

داستان های اجتماعی دارای یک قالب استاندارد به شرح زیر است:

جملات توصیفی:

جملاتی درباره واقعه. کی و چی و کجا رخ داده است.

جملات دیدگاهی:

افکار و احساسات درونی دیگر افراد دخیل در داستان. کودکان اوتیسم غالباً در درک نیات و قصد دیگران با مشکل مواجه هستند.

جملات رهنمودی:

رفتار مطلوب یا آنچه دوست داریم کودک انجام دهد.

جملات تصدیقی:

باعث اطمینان بخشی به کودک می شود یا برخی چیزها را برای کودک برجسته می کند.

جملات همکاری:

جملاتی که نشان می دهد چگونه افراد دخیل در موقعیت به کمک کودک می شتابند.

این داستان ها غالباً موضوع عمومی دارند. بهتر است داستان اجتماعی را بیش از بروز موقعیت موردنظر برای کودک توصیف کنید تا کودک قادر به پیش بینی و هضم آن باشد، نه در درون موقعیت که کودک دچار اضطراب است.

اولین مرحله رشد کودک، توجه و تقلید از دیگران است. دومی تعامل بازی گونه است. داستان های اجتماعی به کودک کمک می کند که احساسات خود و دیگران، گزینه های رفتاری در دسترس برای یک موقعیت و آثار هر گزینه بر احساسات دیگران را تشخیص دهد. این پدیده ها اساس فراشناخت یا تفکر در مورد تفکر است.

داستان های اجتماعی می تواند برای افزایش تعامل با همسالان، آموزش مهارت های بازی و کاهش رفتارهای مزاحم مفید باشد.

جلسات مهارت های اجتماعی برای کودک دارای اوتیسم این شانس را ایجاد می کند که در یک گروه از همسالان و در محیطی حمایت شده به تجربه مهارت های اجتماعی بپردازند. آنچه در گروه های مهارت اجتماعی مهم است این است که همه اعضای گروه در یک سطح زبانی و رشدی باشند.

اهداف جلسات مهارت های اجتماعی چیست؟

1. مهارت های پایه برای تعامل اجتماعی (تماس چشمی، بلندی صدا، فضای شخصی)
2. تشخیص و نامگذاری هیجانات خود
3. تشخیص و نامگذاری هیجانات دیگران
4. مهارت های محاوره (آغاز و تداوم و ختم محاوره، رعایت نوبت، پرسیدن سوال، انتخاب موضوع صحبت)
5. مهارت های بازی دوست یابی
6. انعطاف پذیری شناختی (مواجهه با امور غیرمترقبه، تغییر برنامه)
7. مهارت های حل مسئله در موقعیت اجتماعی (مکانیزم های مقابله، خود کنترلی)
8. خود آگاهی
9. اعتماد به نفس

طی این فعالیت ها، گرایش شناختی تفکر به تدریج از پایین به بالا به سوی بالا به پایین تغییر می کند. یعنی از مهارت های مبتنی بر محرک های عینی آغاز و به مهارت هایی که دربرگیرنده اهداف انتزاعی تر است ختم می شود.

تکنیک های مورد استفاده در گروه های مهارت های اجتماعی:

1. هم گروهی با یک یا دو نفر و تاکید بر تفکر دیگر – محور (مثلا خوراکی هایشان را با هم بخورند)
2. حل مسئله گروهی: درمانگر تکلیفی می دهد که باید گروهی حل شود
3. ایفای نقش: مهیا کردن یک سناریو و رعایت نوبت نقش های مختلف
4. ترغیب و سرنخ های بینایی: استفاده از کارت ها و نمادها و فیلمها
5. طوفان مغزی: این جلسات برای کودکانی مناسب است که از توانایی کلامی مناسبی برخوردار هستند
6. تمرین در خانه: تکرار مهارت های خاص بیرون از گروه

لئوکانر، پدر مراقبت های نوین از کودکان دارای اوتیسم در مقاله 1943 بر اختلالات حسی کودکان دارای اوتیسم تاکید کرده بود. « از صداهای بلند و اشیاء متحرک وحشت می کنند، تاب، آسانسور، جاروبرقی، آب جاری، شعله گاز، همزن برقی و حتی صدای باد می تواند باعث وحشت آن ها شود».

مطالعات بعدی ادعاهای وی را تأیید کرد. تا نسخه چهارم دی اس ام، علائم حسی نقشی در تشخیص رسمی اوتیسم ایفا نمی کرد. هر چند در این نسخه به این علائم اشاره می شود

اما جزء معیارهای تشخیصی محسوب نمی شد و در تست ADOS پرکاربردترین ابزار تشخیص مورد استفاده مطالعات حوزه اوتیسم اشاره ای به مشکلات حسی نشده است. اما در نسخه پنجم، مشکلات حسی به عنوان یک معیار تشخیصی در اختلال طیف اوتیسم مطرح شد.

بدعملکری حسی، در جستجوی جایگاهی در مغز به چه شکلی است؟

در سال 1972، کار درمانی به نام جین آیرس، اصطلاح یکپارچگی حسی را مطرح کرد. وی معتقد بود که پایین ترین بخش مغز تحت عنوان ساقه مغز که به نخاع متصل می شود همه ورودی های حسی نواحی مختلف بدن را قبل از عبور و رسیدن به قشر مغز یکپارچه می کند و در نهایت منجر به ادراک یا سایر انواع آمیزش داده های حسی می شود و فرد را قادر می سازد با محیطش تعامل کند.

او معتقد بود که ورودی های حسی و فعالیت های حرکتی دوران نوزادی تجربه معناداری برای کودک می سازد. کودک یاد می گیرد بدنش را در فضا حرکت دهد، یاد می گیرد که اشیاء هستند حتی اگر دیده نشوند، یاد می گیرد دو چیز را با هم ترکیب کند و ...

به نظر او این تجارب به هوش حسی – حرکتی بدل می شود که پیش نیاز هوش بازتابی است. این هوش به معنی کارکردهای شناختی سطح بالا است. آیرس مشاهده کرد بسیاری از کودکان کم توان ذهنی و جسمی، واکنش های غیرعادی به ورودی های حسی نشان می دهند.

او معتقد بود وقتی رشد مغز از مسیر اصلی اش منحرف می شود، حس لامسه به جای متمایز شدن بیشتر منتشر می شود. به همین دلیل بسیاری از این کودکان در برخورد با برخی محرک های لمسی آمادگی بروز واکنش های نزاع و گریز دارند. او معتقد بود که این پاسخ های ناهنجار نشانگر اختلال در یکپارچگی حسی است.

و این اختلال ناشی از یک ناهنجاری در ساقه مغز است. او برای اصلاح این اختلال درمانی به نام یکپارچگی حسی را پیشنهاد داد. او معتقد است که این روش برکارکردهای عالیه قشر مغز مثل توجه و یادگیری مؤثر است.

آیرس علاقمند بود که روش یکپارچگی حسی را برای کودکان دارای اختلال یادگیری که از دید وی اختلال در یکپارچگی حسی است به کار گیرد.

او معتقد بود که هدف درمان، یافتن سطحی از ورودی های حسی از هر حس است که برای کودک موردنظر مناسب است.

اگر کودک دارای بیش حسی است یعنی واکنش او به ورودی های حسی زیاد است، هدف فراهم کردن تحریکات نرم و آرام می باشد. 

اگر کودک کند حس است یعنی واکنش به ورودی های حسی کمتر از حدمعمول است باید برای کودک فعالیت هایی تدارک دید که منجر به تحریک حسی کودک شود.

 مساعد سازی محیطی برای کودکان دارای بیش حسی مفید می باشد کاری مثل استفاده از هدفون یا گوشی برای حذف سر و صداهای محیط، اجتناب از لباس های زبر، کندن برچسب لباس و .... مرسوم می باشد.

کار درمان ها معتقدند بسیاری از علائم اوتیسم برخاسته از اختلال پردازش حسی در ساقه مغز می باشد. و در صورت ترمیم این بخش پیشرفت قابل ملاحظه ای در سایر ابعاد اوتیسم مشاهده خواهد شد.

اما در واقعیت شواهد کمی برای اثبات این موضوع وجود دارد. همچنین هیچ شاهدی بر اینکه آسیب در پردازش حسی منجر به اوتیسم شود وجود ندارد. هنوز پس از 4 دهه مفهوم یکپارچگی حسی ثابت نشده است. 

بوتا فریث واضع تئوری نقص در جامعیت مرکزی در اوتیسم معتقد است که واکنش های معیوب به داده های حسی بیشتر ناشی از ناهنجاری در قشر مغز است تا ساقه مغز.

هیچ شکی در مورد اینکه واکنش کودکان دارای اوتیسم به محرک های حسی ناهنجار است، وجود ندارد. به نظر می رسد یکپارچگی حسی باعث افزایش کیفیت زندگی کودکان دارای اوتیسم شده است و استفاده از آن به عنوان یک روش درمان کافی است.

اکثر بچه های دارای اوتیسم رفتار غذاگزینی نشان می دهند. این امر ناشی از پردازش حسی معیوب و تمایل به یکنواختی است. برخی از کودکان دارای ادراک حسی ضعیف به دنبال غذاهای تند هستند و برخی فقط غذاهای سفت یا ترد می خورند.

برخی از آنها کوچکترین تغییر در غذا را حس می کنند. کودکان دارای اوتیسم علاوه بر انتخاب های عجیب و سخت ممکن است روش های خوردن غیرعادی هم داشته باشند. 

عدم انعطاف پذیری شناختی:

عدم انعطاف پذیری شناختی در سال های قبل از دبستان خود را به شکل تمایل به یکنواختی، دشواری تغییر و شیفتگی به اشیا یا اعمال خاص نشان می دهد.

در سنین مدرسه هم این اختلال خود را به شکل کمال گرایی و اضطراب نشان می دهد. کودک ممکن است از انجام کارهای جدید خودداری کند یا کارهایی که می داند نمی تواند تکمیل کند را انجام نمی دهد. اگر این کودکان را از انجام کارهای کلیشه ای باز داریم ممکن است برافروخته و عصبانی شود و وارد نزاع و خودزنی شود.

کودک ممکن است بی قرار باشد اما نه به خاطر پیش فعالی و نقص توجه بلکه، به خاطر اضطراب است. در چنین مواردی درمان اضطراب باعث کاهش قابل توجه بی قراری کودک می شود و زمان اشتغال ذهنی با افکار تکراری را کم می کند. رفتار بی توجهی همیشه ناشی از بیش فعالی و نقص توجه نیست بخصوص اگر کودک دارای اوتیسم باشد.

تنظیم غیرعادی توجه:

تنظیم توجه یک عمل تعدیلی است. یعنی اینکه توجهمان را به کاری که در هر لحظه انجام می دهیم متمرکز می کنیم. در صورت نیاز می توانیم آن را متوقف کرده و به چیز دیگری معطوف نماییم.

افراد دارای اختلال وسواس اجباری در این تغییر با مشکل مواجهند. آنها به یک چیز می چسبند و تغییر توجه از آن چیز دیگر برایشان دشوار است. برعکس افراد دارای بیش فعالی و نقص در توجه در حفظ توجهشان با مشکل مواجه هستند. کودکان دارای اوتیسم اغلب در سمت وسواس قرار می گیرند.

تنظیم ناهنجار حالات هیجانی (هوشیاری):

هنگامیکه احساس خطر می کنیم یکسری علائم در بدن ما ایجاد می شود. به مجموعه این واکنش ها نزاع و گریز می گویند و توسط سیستم لیمبیک در مغز کنترل می شود. 

حالات هیجانی بین دو حالت آرام و افروخته متغیر است. بطور کلی آستانه افروختگی در افراد مختلف بسیار متفاوت است. برخی همیشه آرام و برخی با کوچکترین موضوعی برافروخته می شوند.

این تفاوتها در کودکان طیف اوتیسم هم است. بسیاری از آنان با کوچکترین بهانه ای عصبانی می شوند و حتی گاهی بدون بهانه چنین اتفاقی می افتد. برخی هم خمود و بی حس هستند. کودکی که بیش از حد برانگیخته(تحریک پذیر) است، اغلب در حال حرکت است.

اما بروز بی قراری و پریشانی شدید وجه تمایز بین بیش فعالی معمولی و برانگیختگی هیجانی بیش از حد می باشد. برخی از کودکان اوتیسم هم در تنظیم توجه و هم در تنظیم حالات هیجانی دچار بدعملکردی هستند.

در این حالت، رفتارهای تکانشی ناشی از نقص توجه، بیش برانگیختگی منسوب به تنظیم ناهنجار مکانیسم های گریز و نزاع را تقویت می کند و برعکس. این کودکان معمولا روزها بیش فعال و پریشانند و شب ها هم بی خواب.

تنظیم ناهنجار خواب:

بسیاری از کودکان دارای اوتیسم در تنظیم چرخه خواب و بیداری شان با مشکلات بیولوژیک مواجهند. دیر به خواب می روند، زمان خوابشان کوتاه است و در طول شب چندین بار بیدار می شوند

به این دلیل است که این کودکان به طور طبیعی ملاتونین نمی سازند. ملاتونین هورمونی است که توسط مغز ساخته می شود و تولید آن تابع یک چرخه 24 ساعته است. تولید آن در روز کمتر و در هنگام غروب خورشید یک جهش دارد. متأسفانه بسیاری از کودکان دارای اوتیسم این جهش تولید در غروب را نشان نمی دهند. در نتیجه شب احساس خواب نمی کنند. 

میزان دقیقی از کودکان دارای اوتیسم که مشکلات خواب دارند، مشخص نیست اما بسیاری از بزرگسالان دارای اوتیسم مشکلات مشابهی دارند که برخی در تمام طول عمر با آن مواجهند.

پردازش حسی غیرطبیعی:

پردازش حسی هم همچون هشیاری و توجه بین دو وضعیت متغیر است. جستجوی حسی اجتناب حسی. این قضیه به آستانه ادراکی فرد مربوط می شود.

کودکان دارای اوتیسم ادراک حسی کند و مبهمی دارند. ممکن است درگیر رفتارهای جستجوی حسی چون خیره شدن به نور، بوئیدن و لیسیدن اشیاء، چرخیدن و بال بال زدن و یا در موارد شدید رفتارهای آسیب زدن به خود بشوند. برخی از این رفتارها باعث کاهش استرس در آنها می شود.

برخی از بچه های دارای اوتیسم که به شدت درگیر جستجوگری حسی هستند، رفتارهای خودزنی نشان می دهند. براساس یک فرضیه این رفتارهای افراطی باعث آزادی اندروفین ها می شود و در نتیجه ایجاد حس خوشایندی مثل راه رفتن روی ابرها به فرد دست می دهد.

در مقابل کودکی که آستانه های حسی اش پایین آمده دچار بیش حسی می شود و تحمل محرک های حسی معمولی را ندارد.

کودکان دارای تند حسی شنیداری از صداهای بلند فراری هستند.

عادات و کلیشه ها:

با توجه به تمایل کودک به جستجوی حسی، فراهم کردن تحریک های حسی مناسب می تواند به ترمیم نقایص کودک کمک کند. فعالیت های فیزیکی برای تنظیم نواقص حسی معمولا توسط کاردرمان ارائه می شود.

تهیه برنامه های بینایی و دستورهای کلامی برای کمک به پیش بینی امور و تطبیق با عادات. هنگامیکه کودک در حال انجام کاری است و به دلیلی شما می خواهید کودک کار را ناتمام رها کند و کار دیگری انجام دهد، به جای این که بر اتمام کار جاری اصرار کنید بر رخدادهای پیش رو متمرکز شوید.

1. داستان های اجتماعی با مضمون نحوه مدیریت و اقدامات لازم هنگام مواجهه با مسائل غیرمترقبه و پیش بینی نشده یا تجربه ناکامی نیز می تواند به آرام کردن کودک کمک کند. اغلب خودغافلگیری و سورپرایز مشکل ساز نیست بلکه مشکل آنجایی هست که کودک نمی داند چه کاری باید بکند.
2. تکنیک های رفتاری – شناختی: مثل شمارش کردن تا 10، تنفس عمیق یا تصویرسازی ذهنی می تواند در مدیریت اضطراب به کودک مؤثر باشد.
3. به کودک یاد بدهید چگونه می تواند سطح اضطرابش را تشخیص داده و درخواست استراحت کند. هر روز سه کارت درخواست استراحت در اختیار کودک قرار دهید. تا هرگاه کنترل هیجانش را از دست داد با نشان دادن یکی از کارت ها بتواند از کلاس خارج و هوایی بخورد.
4. دارو درمانی: شاید بهترین گزینه برای حل برخی از این اختلالات باز جذب سروتونین باشد. این دارو اثر سروتونین در مغز را تقویت می کند. انتخاب دارو باید به تجویز پزشک باشد. این دارو از شدت عدم انعطاف پذیری و بیش توجهی می کاهد.

رفتارهای تکانش به علاوه وسواس:

کودکان دارای اوتیسم گاهی بین دو حد بی توجهی و بیش توجهی جابجا می شوند. با ساده و خلوت کردن محیط می توان از بهم خوردن توجه و تمرکز بر اشیاء نامربوط جلوگیری کرد. برای کاهش رفتارهای تکانشی هم می توان از داروهای محرکی مثل متیل فنیدات یا دکستروآمفتامین استفاده کرد.

بی قراری، پرخاشگری و خودزنی:

این رفتار سه گانه دهشت بارترین علائم اوتیسم است. کودکانی که دارای تحریک پذیری بیش از حد هستند ممکن است با کوچکترین بهانه ای برافروخته شوند. گاهی پرخاش و خودزنی می کنند یعنی کودک برای تسلیم والدینش یاد می گیرد این کارها را انجام دهد.

کودکی که مکانیسم های تنظیم هیجانی معیوبی دارد چون رفتارهای مخرب بیشتری بروز می دهد احتمال اینکه والدین ناخواسته رفتار او را تقویت کنند بیشتر است.

باید تقویت کردن رفتارهای کودک را متوقف کرد. اما اگر کودک ذاتا بیش از حد تحریک پذیر است بهتر است دارو مصرف کند. اولین گزینه داروئی برای کاهش این سه رفتار مخرب، نورولیپتیک های غیرمعمول است.

اختلال بی خوابی در کودکان اوتیسم به چه شکلی است؟

برای اختلال خواب با ریشه بیولوژیک گزینه درمانی، ملاتونین است. برخی از پزشکان در صورت اثربخش نبودن این دارو از کلدنیدین استفاده می کنند. این دارو بیش فعالی و تحریک پذیری کودک را کم می کند.

چند نکته رفتاری درباره اختلال خواب در کودکان:

1. در اهدافتان تجدیدنظر کنید. ممکن است نتوانید کمک را بخوابانید، به جای آنکه سعی کنید او را در ساعت مشخصی بخوابانید سعی کنید در آن ساعت در اتاقش یا روی تختش باشد و از اتاق خارج نشود.
2. سعی کنید برنامه هایی برای قبل از خواب در نظر بگیرید که عادات خواب کودک را شکل دهد. کارهایی مثل حمام کردن، داستان گویی، خوراکی مختصر. از انجام کارهای تحریک کننده مثل بازیهای کامپیوتری پرهیز کنید. اگر سن کودک مناسب است برای وی جدول بینایی درست کنید و عادات خواب را به صورت تصویری در آن ردیف کنید. یا به شکل کتاب در بیاورید و وقتی به رختخواب می روید یکی یکی آن را اجرا و تیک بزنید. آخرین عکس، تصویری باشد که کودک در اتاق خودش روی تخش می خوابد. 
3. روی در اتاق زنگ نصب کنید که اگر کودک بیدار شد و بیرون آمد بدون هیچ مکالمه ای او را مجددا بازگردانید. یک کار جالب دیگر آن است که علامت ایست بزرگ و قرمز روی در اتاق کودک از داخل نصب کنید. تمایلات بینایی و قانون محوری کودکان دارای اوتیسم باعث خواهد شد کودک از قانون تبعیت کرده و در اتاقش بماند.
4. تعدادی اسباب بازی بی صدا و مورد علاقه کودک روی تختش بگذارید تا در صورت بیدار شدن با آنها مشغول شود. هدف آن است که کودک در اتاقش بماند نه اینکه بخوابد.
5. ممکن است در ابتدا ناچار باشید در اتاق کودک بخوابید، لذا یک تشک نزدیک تخت کودک پهن کنید. تعاملتان را در هنگام خواب با کودک کم کنید و سعی کنید که بخوابید. اگر با همسرتان نوبتی این کار را انجام دهید بهتر است. بعد از چند شب فاصله تشکتان را با تخت بیشتر کنید تا جائیکه از اتاق کودک خارج شوید.

جستجوی حسی – اجتناب حسی:

ارائه تحریک های حسی مناسب برای هر کودک، تحریک هایی که در عین اینکه برای کودک خوشایند است جستجوگری کودک را هم سمت و سوی اجتماعی بدهد. مثلا جویدن یک اسباب بازی نرم به جای گاز گرفتن دیگران.

جستجوی حسی استرس زا باشد، برنامه مدرسه کودک باید به گونه ای باشد که کودک بتواند طی روز چند باری در فضای کاردرمانی حاضر شده و با دریافت تحریک های مناسب آرام شود.

کودکانی که آستانه حسی پایینی دارند مواجهه با محرک های محیطی زجرآور است و همین امر ممکن است آغازگر رفتارهای تخریبی شان باشد. مثلا از لباس های نرم استفاده شود، برچسب لباس ها کنده شود، نور اتاق مناسب باشد و محرک های موجود در کلاس محدود شود.

تکنیک های مدیریت رفتار:

از کودک دارای اوتیسمی که نسبت به والدینش بی توجه است نمی توان انتظار داشت که مناسب محیط و طبق انتظارات عمل نماید. بدیهی است که تکنیکی مثل تایم اوت بر رفتار این کودکان اثری نداشته باشد.

اما بالاخره علائم اوتیسم کودک را فروکش خواهد کرد. سرانجام کودک دارای اوتیسم از نظر رفتاری به سطحی خواهد رسید که شبیه کودکان عادی اما مقداری کوچکتر به نظر می رسد. وقتی کودک به این مرحله رسید بعد می توانید از تکنیک های مدیریت رفتار برای او استفاده نمایید.

اساس تکنیک تایم اوت محروم کردن از توجه است و تابع مراحل زیر است:

1. رفتار مشخص که مایل به حذف آن هستید را انتخاب کنید.
2. از یک هشدار کلامی ثابت استفاده کنید (1! 2! 3! تایم اوت)
3. توضیح ندهید، توبیخ و توجه هم نکنید. مهمتر از همه آنکه در دام عادت گفتن این عبارت نیفتید: دوباره می ری تو تایم اوت ها! فقط بشمارید: 3،2،1.
4. یک جای خاص برای وقتی که کودک باید تایم اوتش را سپری کند در نظر بگیرید.
5. از یک کورنومتر استفاده کنید و به کودک یاد دهید تا وقتی ساعت زنگ نزده باید در تایم اوت بماند.

تایم اوت کوتاه و مکرر بیشتر کارایی دارد.

1. اگر کودک از رفتار مخرب برای فرار از کار استفاده می کند، اول کار مورد نظر را انجام دهید سپس کودک را به تایم اوت بفرستید. اجازه ندهید کودکتان از تایم اوت به عنوان یک مکانیزم فرار استفاده کند.

مشکلات خانوادگی کودکان دارای اوتیسم چیست؟

کودکان دارای اوتیسم تان عضوی از خانواده هستند اما نباید کانون خانواده شوند. احتمالا زماینکه شما متوجه می شوید کودکتان اوتیسم دارد بسیار شوکه شده و گاهی نیز عصبانی می شوید. اما بعد از مدتی به این فکر می افتید که کودک شما به چه خدماتی نیاز دارد و چطور باید آن را فراهم کنید.

بهتر است به سایر اعضای خانواده حقیقت این بیماری را بگویید. البته به زبانی که برایشان قابل فهم باشد. باید به بچه های کوچکتر در خانه گفت که این که خواهر یا برادر تو مشکلی در حرف زدن دارد تقصیر تو یا حتی ما و خودش نیست بخصوص به بچه های پیش دبستانی و دبستانی. چون بچه ها در این سن معمولا خودگرا هستند و وقتی اتفاق بدی می افتد خود مسئول می دانند. برای بچه های بزرگتر در مورد ویژگیهای اوتیسم و علل ژنتیکی آن صحبت کنید.

گام بعدی سازش است. ابتدا که والدین خبر بیماری را می شنوند خشمگین و غمگین می شوند و چندی بعد به دنبال راه حل می افتند. بهترین راه این است که احساساتتان را بروز دهید. احساسات ابراز نشده به خصوص گناه و خشم و شرم دست از سرتان بر نمی دارند و ممکن است تمام ابعاد زندگیتان را درگیر کنند.

مراقب خودتان باشید. برای تفریحات و ورزش و دید و بازدید وقت بگذارید. باید برای روبرو شدن با این قضیه کاملا آماده و پرانرژی باشید وگرنه با خطر خستگی ذهنی و جسمی مواجه خواهید شد. درست نیست که تمام وقت خود را در دراز مدت اختصاص به رفع نیازهای کودکتان بدهید چون نه به نفع شماست و نه به نفع او.

به گروههای اجتماعی بپیوندید. به مهمانی بروید و گاهی با همسرتان خلوت کنید و ... سعی کنید احساسات و افکار همسرتان را بفهمید و یک گوش شنوا برای او باشید و در صورت لزوم از مشاور کمک بگیرید.

بهتر است والدین در جلسات مشاوره هر دو با هم حضور داشته باشند چرا که درمانگر اغلب بطور ناخواسته با حمایت عاطفی از مادر و پذیرش سهوی نقش پدر، پیوند بین زن و شوهر را تضعیف می کند.

مراقب روابطتان با همسرتان باشید. زمانهایی را فارغ از هر مسئولیتی به هم اختصاص دهید. با هم به رستوران بروید، با یکدیگر قرار بگذارید و ... 

باید در نظر داشت که فرزندان دیگر را نباید فراموش کرد. آنها محبت انحصاری والدین را می خواهند. نباید حسادت آنها را نسبت به یکدیگر برانگیخت. به فرزندان عادی تان اجازه عصبانی شدن، جرزنی و غمگین شدن بدهید.

یکی از مخرب ترین واکنشهای والدین این است که می گویند: مگر نمی بینی خواهرت مشکل دارد؟ تو به او حسادت می کنی و ... این والدین مدام دچار احساس گناه و غم هستند و کودکانشان در معرض خطر درون سازی هستند.

نتیجه گیری:

در این میان سلامت روانی خانواده بسیار مهم است، خانواده سالم منعطف است. همه اعضای در خانواده های سالم نقشی و وظیفه ای را برعهده دارند و این وظایف متفاوت است. نباید مسئولیت های مدیریت کودک دارای اوتیسم بر شانه یکی از والدین باشد.